Cadyk

Słowo cadik znaczy ‘sprawiedliwy’, jednak chasydzi rzadko używają go dla określenia swego przywódcy, mówiąc raczej rebbe, a pisząc - admor. Ideologicznym podłożem terminu cadik (sprawiedliwy) jest biblijny cytat z Księgi Przysłów 10,25: „sprawiedliwy jest podstawą świata” oraz kaba- listyczna wiara w ukrytych sprawiedliwych, dzięki którym istnieje świat. Wierzenia owe w XVI i XVII wieku przedostały się z ezoterycznych koncepcji kabalistycznych do legend ludowych, a szczególną popularność zdobyły w XIX wieku właśnie w folklorze chasydzkim. Cadyk jest więc tym, na którym opiera się istnienie świata; jest też źródłem wiedzy religijnej. Cadyk i wszystkie jego czyny są Torą – słowem Boga w tym samym stopniu, co pismo objawione Mojżeszowi na Górze Synaj. Cadyk znajduje się w połowie drogi między niebem i ziemią, jest ucieleśnieniem dewekut. Doskonałość jego duszy pozwala jej przebywać z Bogiem, ale litość każe zniżać się do ludzi, aby przybliżyć ich do Boga, zanosić ich modlitwy do nieba, pomagać im radą i wstawiennictwem. Jeden z chasydzkich przywódców wyjaśniał:

„To prawda, że ‘cadyk jest podstawą świata’. Jest on źródłem i kanałem, przez który boska obfitość i życie spływają na świat i do wszystkich stworzeń [...] Tak więc prawdziwie jest on częścią Boga i ma w Nim swoje miejsce. To część jego duszy, część alef. Jednocześnie jednak ma on swoje miejsce wśród stworzeń ziemskich. [...] Jakże prawe i właściwe jest więc to, że jest on pośrednikiem między Stwórcą, niech będzie błogosławiony, i całym światem”. Cadyk pomaga nie tylko w sprawach wiary, może być też doradcą w kwestii zamążpójścia, interesu, światopoglądowych wątpliwości; żyje codziennymi problemami swoich wyznawców, a oni z kolei przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji jednoczą się duchowo ze swoim cadykiem i często udają się do niego po radę. Zresztą problemy materialne są dla cadyka tylko pretekstem do udzielenia innej, duchowej pomocy swoim wyznawcom.

Wszystko to było możliwe, gdyż, inaczej niż we wcześniejszych koncep- cjach, w chasydyzmie cadyk przestał być anonimowy. Chasyd zna z imienia współczesnych sobie cadyków, powinien odnaleźć tego, z którego duszą jest mistycznie połączony i podróżować do niego, aby jak najczęściej czerpać duchową inspirację. Nie tylko nauka, głoszona przez cadyka, ale każdy jego czyn i gest powinien być obiektem religijnej kontemplacji i narzędziem religijnego doskonalenia. Ta zmiana okazała się wręcz rewolucyjna, jako że osobowość cadyka zajęła w pewnym zakresie miejsce doktryny religijnej i ostatecznie kształtowała oblicze chasydyzmu w jego tysięcznych, lokalnych odmianach.

Podstawowa przemiana chasydyzmu z elitarnych grup mistycznych pie- tystów w samoświadomy i masowy ruch religijny, dokonała się w okresie między siódmą dekadą XVIII a drugą dekadą XIX stulecia. Najważniejsze dla tej transformacji, tak w aspekcie doktrynalnym, jak i instytucjonal- nym, okazało się wykształcenie omawianej już koncepcji cadyka.

Zdaje się, że już za życia Dow Bera Magida z Międzyrzecza Koreckiego (zm. 1772 ) doktryna cadyka była na tyle jasna, że pełniła nie tylko waż- ną rolę doktrynalną, ale też centralną rolę w organizacji życia skupionej

wokół niego wspólnoty chasydzkiej. Przede wszystkim, inaczej niż poko-

lenie wcześniej, zwolennicy Magida – zapewne nie bez jego zgody i zachęty – podjęli zakrojoną na szeroką skalę akcję misyjną, głosząc w dziesiątkach gmin wschodniej Rzeczypospolitej chwałę i uczoność swojego mistrza. Propaganda skierowana była głównie do młodych, dobrze wykształconych mężczyzn, ale docierała również do szerszych warstw społecznych. Owa szeroka propaganda i fakt, że wspólnota chasydzka była otwarta dla wszystkich, a nie tylko dla wtajemniczonych, dały początek najistotniejszym cechom nowego ruchu chasydzkiego. Po pierwsze, inaczej niż pokolenie wcześniej, nowe kręgi chasydzkie otwarły swoje podwoje dla wszystkich męskich członków wspólnoty żydowskiej, odrzucając elitaryzm, a tym samym umożliwiając niemal nieograniczoną ekspansję ideologiczną i niemal nieograniczone pozyskiwanie nowych zwolenników. Po drugie, inaczej niż wcześniej, relacja między cadykiem i pozostałymi członkami wspólnoty nie przypominała już zgromadzenia równych, a stawała się wyraźnie hierarchiczna z cadykiem na jej czele i coraz liczniejszymi zwolennikami i uczniami, a nie współtowarzyszami elitarnych studiów kabalistycznych. To oczywiście umacniało pozycję cadyka jako przywódcy. Te dwie pozornie sprzeczne tendencje – silna hierarchizacja przy jednoczesnym egalitaryzmie – stały się kluczem do organizacyjnego sukcesu chasydyzmu, który potrafił jednocześnie wykształcić skuteczne ramy instytucjonalne i zwerbować wyjątkowo licznych zwolenników gotowych wesprzeć jego cele. Wobec zniesienia lub drastycznego ograniczenia władzy kahału, wobec bezustannego kontrolowania, a w istocie nękania wszystkich oficjalnych struktur społeczno-religijnych Żydów, chasydyzm zaproponował alternatywne, autonomiczne struktury żydowskiego życia zbiorowego: cadyk zastąpił nominowanego przez rząd rabina, dwór chasydzki zastąpił rozwiązany przez rząd kahał, a skupiona wokół cadyka opieka społeczna zastąpiła rozwiązane bractwa i towarzystwa dobroczynności. Z czasem, gdy chasydom udało się zdobyć dominującą pozycję w wielu gminach centralnej Polski, Galicji i Ukrainy, instytucje chasydzkie zamiast tworzyć struktury alternatywne wobec kahału, zaczęły pełnić wobec niego funk- cję super-recenzenta, decydującego o obsadzie wielu funkcji gminnych i kontrolującego jej działania. Chasydyzm zdobył dominującą pozycję w społeczności żydowskiej Galicji i na Ukrainie już na początku XIX wieku; natomiast na Mazowszu stało się to dopiero około połowy stulecia. Jednocześnie jednak należy pamiętać, że znaczne obszary Europy Wschodniej nie podporządkowały się chasydzkiej dominacji. Najbardziej prominentnym tego przykładem była Wielkopolska i historyczna Litwa.

(artykuł z książki pt "Chasydzki szlak Mazowsza", Fundacja CHAI, autorstwa prof. Marcina Wodzińskiego)