Chasydzki szlak Mazowsza – Otwock

Otwock(w jidysz też Otwock) był do początku XX wieku wsią, od schyłku XIX stulecia popularnym letniskiem przyciągającym głównie mieszkańców Warszawy. W 1916 roku uzyskał prawa miejskie i dopiero wtedy gwałtownie zaczęła powiększać się żydowska społeczność miasteczka. W 1908 roku było to 504 Żydów stanowiących 21% mieszkańców, w 1918 roku było to już 5500 Żydów, czyli 64%.

Punktem zwrotnym w dziejach chasydyzmu w Otwocku było przeniesienie tam dworu przez cadyka Symchę Bunima Kalisza (1851–1907) z dynastii wareckiej. Symcha Bunim był synem „Milczącego Cadyka” Menachema Mendla z Warki i po jego śmierci w 1868 roku odziedziczył funkcję cadyka w Warce. W ten sposób stał się przywódcą jednej z większych grup chasydzkich w Polsce, która pod koniec jego okresu przywództwa rozciągała swe wpływy na całą centralną Polskę, na ponad 40 sztybli i tysiące zwolenników, głównie na Mazowszu. W 1887 roku, jeszcze w Warce, cadyk zdecydował się na emigrację do Ziemi Izraela, co się jed- nak nie udało: po uciążliwej tułaczce, chorobie i konfliktach z miejscową ludnością, został zmuszony przez władze tureckie do opuszczenia kraju. Po powrocie do Polski, Symcha Bunim zdecydował o przeniesieniu dworu, najpierw do Karczewa, a wkrótce do Otwocka. Stało się to w czasie, gdy był to jeszcze teren leśny, niemal zupełnie odcięty od kontaktu z okolicznymi miejscowościami i rodziną, która pozostała w Warce. W 1906 roku, pod wpływem apokaliptycznych myśli towarzyszących rewolucji 1905 roku, cadyk postanowił powtórnie wyjechać do Palestyny, gdzie wkrótce zmarł. Jego następcami zostali Awraham Mosze z Połańca, Izrael Icchak Jechiel z Piaseczna oraz Menachem Mendel Kalisz, rabin w Maczewicach i Soboniach, który odziedziczył po nim przywództwo chasydów Otwocka. Cadyk Menachem Mendel opuścił Otwock w czasie I wojny światowej i przeniósł się do Warszawy. Jak wspominała jego córka, Ita Kalisz, „Wojna trwała dłużej niż się spodziewano, Żydzi jęli pomału opuszczać swoje domostwa w miastach i miasteczkach,

gdzie z dawna byli zakorzenieni i w poszukiwaniu spokoju, bezpieczeństwa do stolicy się udawali, która, wedle powszechnego mniemania, miała dawać ochronę pewniejszą tak przed wrogiem powszechnym – głodem, jak i przed specyficznym żydowskim losem – pogromami, wypędzeniami, prześladowaniami”. Cadyk pozostał w Warszawie również po zakończeniu wojny i zmarł tam w 1919 roku. Ostatnim cadykiem z tej linii był syn Menachema Mendla, Jechiel Chaim Izrael Icchak Kalisz, rezydujący w Warce i Otwocku, w której uruchomił jeszywę. Cadyk Kalisz zginął w czasie Holokaustu.

W okresie międzywojennym znaczenie Otwocka jako ośrodka chasydzkiego jeszcze wzrosło. W tym czasie mieszkało tam na stałe kilku, a okresowo w sezonie letnim nawet kilkunastu cadyków. Byli wśród nich Szymon Szalom Kalisz z Mszczonowa, Jehoszua Aszer Rabinowicz z Parysowa, a po jego śmierci w 1937 roku – syn Issachar Dow Ber Rabinowicz z Parysowa (znany jako cadyk z Parysowa w Otwocku), Jerachmiel Kalisz z Warki-Otwocka, Aharon Kacenellenbogen z Serocka oraz najlepiej z nich znany Aharon Hepstein z Kozienic, na- zywany Reb Arele Kozienicer. W czasie II wojny światowej Reb Arele przeniósł się do Żelechowa, tam zmarł i został pochowany. We wspomnieniach z tego okresu można przeczytać, że odwiedzający Otwock Żydzi, chodzili między różnymi cadykami i urządzanymi przez nich uroczystościami, wybierając między konkurującymi dworami. Jeden z chasydów wspominał na przykład, że cadyk Josele z Wierzbnika urządzał szczególnie radosne szabaty, Arele z Kozienic miał wyjątkowo atrakcyjne uczty szabatowe (tzw. tisze), a Szaul Jedidia Taub z Modrzyc był szczególnie uzdolniony muzycznie, podczas gdy Icchak Zelig Morgenstern z Sokołowa był dla niego zbyt racjonalny, a cadyk Meir Szalom Rabinowicz z Parysowa za młody. Dobrze oddaje to atmosferę intensywnego chasydzkiego życia religijnego w Otwocku tego czasu.

W latach trzydziestych z Warszawy do Otwocka przeprowadził się również cadyk Josef Icchak Schneersohn (1880–1950) z dynastii Chabad- Lubawicz i przeniósł tam główną siedzibę słynnej chasydzkiej jeszywy Tomchej Tmimim. Jeszywa działała w miasteczku do 1939 roku, kształciło się w niej do 100 uczniów.

W 1926 roku na rabina Otwocka nominację przyjął Szaul Jedidia Eliezer Taub, syn cadyka z Modrzyc (Dęblina), który również stworzył tam dwór i jeszywę. Po wybuchu II wojny światowej cadykowi udało się uciec do Wilna, a następnie do Nowego Jorku. Zmarł w 1947 roku.

Jeśli chodzi o chasydzkie zabytki, to Otwock jest niewątpliwie jednym z najciekawszych miejsc na Mazowszu. Ocalał tam cmentarz żydow- ski przy ulicy Hrabiego, na którym zachowało się ok. 100 nagrobków, wśród nich m.in. nagrobek Estery Goldy Kalisz (zm. 1932), żony cady- ka z Menachema Kalisza z Mszczonowa.

W Muzeum Ziemi Otwockiej im. Michała Elwiro Andriollego (ul. Narutowicza 2) znajduje się ciekawy zbiór przedmiotów, należących niegdyś do żydowskich mieszkańców i kuracjuszy Otwocka, w tym zbiór książek o tematyce religijnej i tekstów chasydzkich.

Zachował się również interesujący drewniany budynek chasydzkiej jeszywy Tomchej Tmimim przy ul. Słowackiego 22 (dawniej Słowackiego 1), obecnie mieszczący mieszkania prywatne.