Chasydzi na Mazowszu – Warką
r.
Warka (w jidysz Worke albo Wurke) powstała w XIII wieku, na początku XIV wieku
otrzymała prawa miejskie, a w XVI stuleciu przeżywała okres rozkwitu,
gwałtownie przerwany splądrowaniem i zniszczeniem miasta w 1607 roku.
W 1777 roku w Warce stały tylko 82 domy. Osadnictwo żydowskie,
zapoczątkowane już w XVI wieku, zaczęło rozwijać się intensywniej
dopiero pod koniec wieku XVIII. W 1808 roku mieszkało tam 759 osób,
w tym 324 Żydów (43%). W 1897 roku miasto liczyło już 4274 mieszkańców,
z czego 60% stanowili Żydzi.
Od lat trzydziestych XIX wieku, Warka była jednym z najważniejszych
ośrodków chasydyzmu, co zawdzięcza osiadłemu tam około
1830 roku Izraelowi Icchakowi Kaliszowi z Warki (1779–1848). Icchak
Kalisz urodził się w Żelechowie, w wieku 14 lat, po ślubie przeprowadził
się do Żarek, z którymi związany był wiele lat. Pierwszy etat rabiniczny
uzyskał w Rudzie. W tym czasie był już znanym i wpływowym
chasydem grupy przysuskiej. Do chasydyzmu zbliżył się dzięki cadykowi
Dawidowi Bidermanowi z Lelowa, potem związał się z Jaakowem
Icchakiem Horowicem z Lublina, a po jego śmierci został uczniem
i wyznawcą Symchy Bunima z Przysuchy, a następnie po śmierci Dwóch synów Icchak Kalisza zostało cadykami: Jaakow Dawid Kalisz stworzył dynastię mszczonowską, a Mordechaj Menachem Mendel Kalisz kontynuował dynastię w Warce.
Mordechaj Menachem Mendel Kalisz (1819–1868) po śmierci ojca zrzekł
się praw do sukcesji na rzecz Szragi Fajwla z Grójca, ten jednak umarł pół
roku później w czasie epidemii cholery. W 1849 roku Menachem Mendel
przejął przywództwo nad licznymi chasydami Warki. Wsławił się niemal
ciągłym milczeniem, które zjednało mu przydomek „Milczącego Cadyka”.
Jego najwybitniejszym uczniem był cadyk Jerachmiel z Aleksandrowa,
a następcą został syn – Symcha Bunim z Otwocka.
Symchy Bunima – wyznawcą jego syna i następcy Awrahama Moszego.
W 1829 roku, po śmierci tego ostatniego, chasydzi przysuscy wybrali
Icchaka Kalisza swym cadykiem. Icchak osiedlił się na krótko w Przysusze,
wkrótce jednak przeniósł się do Warki, gdzie skupił wokół siebie liczne
grono wyznawców i uczniów, wśród nich późniejszych wpływowych
cadyków: Jaakowa Arie Gutermana z Radzymina, Dowa Bera z Białej,
Jechiela z Aleksandrowa i innych.
Icchak Kalisz wsławił się zwłaszcza aktywnością publiczną i zaangażowaniem
w polityczną obronę interesów ludu żydowskiego, stając się w istocie
najlepiej znanym przedstawicielem polityki chasydzkiej w Polsce, sławnym
ze względu na liczne interwencje podejmowane na wszystkich szczeblach
władzy państwowej. Wielokrotnie podejmował akcje zmierzające do zablokowania
antyżydowskich regulacji, w tym prawa o przymusowym zaciągu
Żydów do wojska, o wygnaniu żydowskich karczmarzy ze wsi, o zniesienie
sądów rabinicznych, o zakazie noszenia tradycyjnego stroju żydowskiego,
a także licznych podatków i obciążeń finansowych. Wielokrotnie wstawiał
się też osobiście, u najwyższych władz Królestwa Kongresowego, w sprawach
ogólnych i jednostkowych. Jego działalność stała się z czasem tak
znana, że Icchak uzyskał status nieformalnego reprezentanta wszystkich
Żydów polskich, do którego władze Królestwa zwracały się po radę i pomoc
w rozstrzygnięciu kontrowersyjnych spraw. Icchak Kalisz współpracował
w tych sprawach z cadykami Icchakiem Meirem Alterem z Góry Kalwarii,
Jaakowem Arie z Radzymina, Fajwlem Dancygierem z Grójca i innymi.
Zachowały się też liczne legendy o jego wstawiennictwie u słynnego brytyjskiego
milionera i filantropa Sir Mosesa Montefiore’go.
W latach czterdziestych XIX wieku o Warce pisano jako o „chasydzkiej
stolicy Polski”. Protestanccy misjonarze, wrodzy chasydyzmowi,
raportowali:
„Z powodu, że w tutejszym mieście sławny rabin chasydów mieszka,
do którego z całego prawie Królestwa chasydzi jeżdżą (takiemu rabinowi
chasydzi przypisują także moc czynienia cudów przez modlitwy swoje),
pytaliśmy się tych dwóch, jako i pierwej na ulicy jednego o sposobie myślenia
tutejszych Żydów, na co odpowiedzieli, że prawie wszyscy są chasydzi
i że w przeszłym miesiącu, jak obchodzili swoje święto Nowego Roku,
przeszło 4000 Żydów z różnych okolic do tutejszego rabina się zjechało.
Myśl, że za pośrednictwem rabina Bóg ich ułaskawi i ich modły usłucha,
tyle zaślepionych Żydów tu sprowadza. […] Warka jest jak gdyby stolicą
chasydów i dlatego nic dobregośmy się od tych fanatycznych tutejszych
zapaleńców nie spodziewali.”
Icchak nie pozostawił po sobie żadnego dzieła, ale jego nauka i opowieści
z nim związane zostały zebrane w tomie Ohel Icchak. W Warce pozostały
jednak materialne ślady jego obecności. W 1837 roku cadyk podarował gminie żydowskiej dom nr 60 wraz z wszystkimi znajdującymi się tam „rodałami,
ozdobami i różnymi innymi przedmiotami, jakie w bóżnicy w tymże
domu znajdują się”. Dom został przeznaczony na bóżnicę. Poza tym
darował gminie 1000 zł, które wraz z rocznymi odsetkami 5% dostał od
małżonków Temerl i Berka Sonnenberg, znanych patronów chasydyzmu.
Symcha Bunim po kilku latach w Warce, przeniósł swój dwór najpierw
na krótko do Karczewa, a następnie do Otwocka. Od początku XX
wieku, dynastia z Warki była znana jako dynastia warecko-otwocka lub
po prostu dynastia z Otwocka. O potomkach Symchy Bunima zob. w haśle
Otwock.
W Warce w tym czasie poza zwolennikami dynastii wareckiej
(obu odłamów, tj. Mszczonowa i Otwocka), znajdowały się sztyble chasydów
Aleksandrowa, Białej, Góry Kalwarii, Kocka oraz Skierniewic.
Miasto do I wojny światowej zachowało bardzo chasydzki charakter.
Późniejsze zmiany doprowadziły do odejścia wielu osób od chasydyzmu,
a wspólnota chasydzka Warki przestała istnieć w czasie II wojny światowej
i zbrodni Holokaustu.
Nie zachowała się drewniana synagoga z 1810 roku, w której zapewne
modlił się cadyk Icchak Kalisz. Bogata dekoracja ściany wschodniej.
(Artykuł oraz ilustracja z książki 'CHASYDZKI SZLAK MAZOWSZA' prof. Marcin Wodzińskiiego)
